…είναι πιθανό για τις διαδικασίες της σκέψης να γίνουν συνειδητές μέσα από την ανάκληση οπτικών καταλοίπων – υπολειμμάτων, και σε πολλούς ανθρώπους αυτό φαίνεται να αποτελεί μια αγαπημένη μέθοδο… το να σκέφτονται υπό μορφή εικόνων… προσεγγίζει περισσότερο τις ασυνείδητες διαδικασίες από το να σκέφτονται με λέξεις, και είναι αναντίρρητα παλαιότερη μέθοδος από την τελευταία τόσο οντογενετικά όσο και φυλογενετικά.
Freud, The Ego and the Id
Μία Μέθοδος Εντατικής Ψυχοθεραπείας
HANSCARL LEUNER, MD.
Συντόμευση διάλεξης που δόθηκε στο Ινστιτούτο Νευροψυχιατρικής στο New Jersey, Princeton, N. J., τον Μάιο 16, 1966. Επανέκδοση από το AMERICAN JOURNAL OF PSYCHOTHERAPY, Vol. XXIII, No. 1, pages 4-22, January 1969.
I. ΙΣΤΟΡΙΑ
Η χρήση της υπναγωγικής αναπαράστασης στην ψυχοθεραπεία έχει μακράν ιστορία. Η πρώτη αναφορά έγινε με αφορμή την διάσημη υπόθεση της Άννας Ο., στο βιβλίο “Μελέτες για την Υστερία”, των Breuer και Freud, το 1895 (1). Ο Freud, όμως, ανέπτυξε την ψυχαναλυτική του θεραπεία πάνω σε διαφορετικό πλάνο από αυτό που αρχικά τού υπέδειξε η εμπειρία των υπναγωγικών καταστάσεων. Το 1913, ο Βιεννέζος ψυχίατρος Frank, επαναξιολόγησε την αυθόρμητη εμφάνιση των υπναγωγικών οραμάτων σε κατάσταση βαθιάς χαλάρωσης. Αποκάλεσε την τεχνική του “Καθαρτική Μέθοδο” (2), χρησιμοποιώντας τον παλιό ορισμό του Breuer. Το 1922, ο διάσημος Γερμανός ψυχίατρος Kretschmer (3) έδωσε μια νέα περιγραφή του φαινόμενου, αποκαλώντας αυτά τα εσωτερικά οράματα Bildstreifendenken, που σημαίνει να σκέφτεσαι υπό την μορφή μιας ταινίας. Έδειξε πόσο στενά συνδέονται αυτά με την δουλειά του Freud πάνω στα όνειρα.
Το 1948 ξεκίνησα μια μακροχρόνια μελέτη για την δύναμη της αναπαράστασης στην ψυχοθεραπεία. Η πρώτη μου έκδοση το 1954, παρουσίασε μια νέα ψυχοδυναμική μέθοδο, χρήσιμη τόσο στην διάγνωση όσο και στον έλεγχο της προόδου της θεραπείας. Ονομάστηκε “Experimentelies Katathymes Bilderleben” (EKB), που σημαίνει “Πειραματικά Προκαλούμενη Καταθυμική Αναπαράσταση” (4,5). Ο όρος “καταθυμική αναπαράσταση” αναφέρεται σε εσωτερικά οράματα, τα οποία σχετίζονται με τις συναισθηματικές εκδηλώσεις και τα συναισθήματα. Επινοήθηκε από τον Εrnst Maier, συνάδελφο του Εugen Bleuler. Αργότερα, στα επόμενα χρόνια, ανέπτυξα ένα ξεκάθαρα προσδιορισμένο σύστημα πρακτικής ψυχοθεραπείας, που στην Γερμανία είναι γνωστό ως Symboldrama (6, 7). Η μέθοδος αυτή πρωτοεμφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τον William Swartley, ο οποίος σε άρθρο του τόνισε την διαγνωστική χρήση της μεθόδου, την οποία ονόμασε “Initiated Symbol Projection” (Εναρκτήρια Προβολή Συμβόλου). Όντας προσανατολισμένος στο θεραπευτικό κομμάτι, ο R. Krojanker, δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με το Συμβολικό Δράμα (9) μετά από μια σύντομη, γενική έρευνα για τη μέθοδο. Ιδιαίτερα αναφέρθηκε στα διάφορα θεραπευτικά εργαλεία, τα οποία χρησιμοποιούνται για την εντατική, αναλυτικά προσανατολισμένη ψυχοθεραπεία. Η παρούσα εργασία αποτελεί την πρώτη δημοσιευμένη περιγραφή της μεθόδου Καταθυμικό Βίωμα Εικόνων (Κ.Β.Ε.)(Guided Affective Imagery –GAI) στην αγγλική γλώσσα.
Έχοντας βασιστεί στην ευρεία κλινική εμπειρία, την ψυχαναλυτική εκπαίδευση καθώς και τις έρευνες που έχουν γίνει από την ομάδα μου αλλά και από άλλους ενδιαφερόμενους θεραπευτές τα τελευταία 18 χρόνια, έχω σχηματίσει και αποκρυσταλλώσει ένα ευαίσθητο σύστημα ψυχοθεραπείας, το οποίο δύναται να προσφέρει το απαραίτητο ψυχοδυναμικό υλικό που απαιτείται για μια γνήσια και σε βάθος ψυχοθεραπεία. Η θεραπεία αυτή έχει την δυνατότητα να ανακουφίσει το άτομο από έντονη νευρωτική ενόχληση σε σύντομο χρονικό διάστημα. Χρόνιες καταστάσεις μπορούν να θεραπευτούν σε συντομότερο χρόνο, συγκριτικά με αυτόν που απαιτείται στην ψυχανάλυση. Περιπτώσεις που χρειάζονται 15 χρόνια, έχουν θεραπευτεί επιτυχώς σε 11-13 χρόνια. Τα επιτυχή αποτελέσματα της μεθόδου αυτής διαρκούν για διάστημα μέχρι και 6 χρόνια. Ο μέσος όρος θεραπείας διήρκησε 40 ώρες, ενώ η διάρκεια της θεραπείας εκτείνεται από 1 εώς 160 ώρες. Η μέθοδος είναι σχεδιασμένη για να εφαρμόζεται βήμα προς βήμα, έτσι ώστε ακόμα και οι εκπαιδευόμενοι να αποκομίσουν θετικά αποτελέσματα βρισκόμενοι υπό επίβλεψη. Έχω διαπιστώσει, ότι παρά την εφαρμογή της σε μια μεγάλη ποικιλία διαταραχών και της αντίστοιχης αποτελεσματικότητάς της, η μέθοδος αυτή δεν είναι χρήσιμη στις ψυχώσεις και τις εξαρτήσεις.
II. ΜΕΘΟΔΟΣ
Η τεχνική για την εφαρμογή της μεθόδου Καταθυμικό Βίωμα Εικόνων, είναι απλή. Ο ασθενής ξαπλώνει σε έναν καναπέ. Τα εξωτερικά ερεθίσματα μειώνονται όσο το δυνατόν περισσότερο. Το δωμάτιο θα πρέπει να είναι ήσυχο και τα φώτα χαμηλωμένα. Στην συνέχεια ζητείται από τον ασθενή να χαλαρώσει. Συνιστάται να προσφερθούν από τον θεραπευτή προφορικές οδηγίες, ώστε να βοηθήσουν στην βαθύτερη χαλάρωση του ασθενή. Ο θεραπευτής ξεκινάει, τότε, με την πρώτη βασική κατάσταση, το λιβάδι. Ζητείται από τον ασθενή να φαντασιωθεί ένα οποιοδήποτε λιβάδι που του έρχεται το μυαλό, ενώ δεν δίνεται κάποιο περαιτέρω σχόλιο. Τα πάντα μένουν ανοιχτά και μη δομημένα, έτσι ώστε ο ασθενής να αναπτύξει την δική του εικόνα-αναπαράσταση του λιβαδιού, ζωγραφισμένο με το δικό του συναίσθημα. Ο θεραπευτής, επιμένοντας ευγενικά, ζητάει από τον ασθενή να του δώσει λεπτομερή περιγραφή της εικόνας, καθώς και των συναισθημάτων που σχετίζονται με αυτήν. Ο θεραπευτής αποτελεί πάντα τον σύντροφο του ασθενή στον φαντασιωσικό του κόσμο.
Πώς, όμως, το Κ.Β.Ε. χρησιμοποιεί την διαδικασία της προβολής για θεραπευτικούς σκοπούς; Η ασαφής ένδειξη που προσφέρεται από τον θεραπευτή, για παράδειγμα, ενός λιβαδιού, εξυπηρετεί ως ο βασικός πυρήνας, γύρω από τον οποίο θα αποκρυσταλλωθεί η παραγωγή της φαντασίας του ασθενή. Ακολούθως, ένα καλά αναπτυγμένο θέμα ενός λιβαδιού από τον ασθενή θα εξυπηρετήσει ως θεατρική σκηνή, πάνω στην οποία θα προβληθούν οι άλλες δράσεις.
Είναι ουσιώδες να κατανοηθεί ότι όταν ο ασθενής βρίσκεται σε κατάσταση παρακινούμενης χαλάρωσης, το μυαλό λειτουργεί διαφορετικά από ότι σε καταστάσεις εγρήγορσης της συνείδησης. Κατά τη διάρκεια του Κ.Β.Ε. η κατάσταση της συνείδησης του ασθενούς είναι παρόμοια με αυτήν του στοχασμού. Προκαλεί, συχνά έκπληξη να ακούς τον ασθενή να περιγράφει με ενθουσιασμό έντονα χρώματα και λεπτομερείς μορφές, τα οποία βιώνονται ως μέρη ενός ολοκληρωτικά καινούριου κόσμου. Ο ασθενής, παραδόξως, δίνει την εντύπωση ότι ζει μέσα στον φαντασιωσικό του κόσμο, ενώ ταυτόχρονα γνωρίζει ότι αυτό γίνεται με τον θεραπευτή του για τους σκοπούς της θεραπείας. Αυτή η εμπειρία της ημι-πραγματικότητας, με τα δευτερεύοντα αισθήματα και τα συνειρμικά συναισθήματα που εκδηλώνονται σε μια διαφοροποιημένη κατάσταση της συνείδησης, είναι που αποκαλούμε καταθυμική αναπαράσταση. Αυτός ο εμπλουτισμός των συναισθημάτων αποτελεί το σημαντικότερο συστατικό της θεραπευτικής διαδικασίας, όμως σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να ερμηνευθεί ως κάθαρση.
III. ΕΡΓΑΛΕΙΑ
Ας αναφερθούμε τώρα στα συγκεκριμένα θεραπευτικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται στο Κ.Β.Ε. Συνολικά υπάρχουν διαφορετικά είδη εργαλείων στο σύστημα αυτό:
Α. Δέκα βασικά τυποποιημένα συμβολικά σκηνικά ή συμβολικά θέματα προτείνονται από τον θεραπευτή, ως σημεία έναρξης της ονειροπόλησης του ασθενή (5).
Β. Πέντε γενικές μέθοδοι, με σκοπό την πρόκληση και ερμηνεία της φαντασιωσικής αναπαράστασης, οι οποίες είναι:
1. Η εκπαιδευτική μέθοδος
2. Η διαγνωστική μέθοδος (ISP) (5, 8)
3. Η μέθοδος της συνειρμικής αναπαράστασης (14).
4. Η συμβολοδραματική μέθοδος (7).
Έξι συγκεκριμένες τεχνικές, με σκοπό την καθοδήγηση και διαχείριση της πορείας των συνεχόμενων συμβολικοδραματικών συμβάντων:
α. Ο εσωτερικός Οδηγός-βοηθός.
β. Αντιπαράθεση.
γ. Τροφή.
δ. Συμφιλίωση.
ε. Εξάντληση και εξόντωση.
ζ. Τα μαγικά υγρά.
5. Η ψυχαναλυτική μέθοδος.
Οι μέθοδοι αυτές αλληλεπικαλύπτονται και συχνά χρησιμοποιούνται συνδυαστικά η μία με την άλλη.
Α. Τα Δέκα Βασικά τυποποιημένα συμβολικά σκηνικά.
Υπάρχουν διαφορετικά είδη βασικών καταστάσεων, φαντασιώσεων. Κάποιες είναι χαλαρά δομημένες ενώ άλλες είναι καλά δομημένες. Οι δεύτερες φαντασιωτικές καταστάσεις, αφορούν θέματα που έχουν σχεδιαστεί για να εξερευνήσουν μια συγκεκριμένη συμπεριφορά, όπως π.χ. την σεξουαλικότητα. Ένα παράδειγμα ενός πολύ χαλαρά δομημένου θέματος είναι το λιβάδι. Σχεδόν κάθε έντονο πρόβλημα μπορεί να προβληθεί πάνω σε αυτή την εικόνα - αναπαράσταση. Υπάρχουν άλλα θέματα των οποίων μοναδικός σκοπός είναι να αφυπνίσουν βαθύ καταπιεσμένο δυναμικό υλικό. Το φάσμα αυτών των θεμάτων μπορεί να διευρυνθεί, έτσι ώστε να παρέχει πληροφορίες σχετικά με συγκεκριμένα δυναμικά μοτίβα (5). Παρακάτω παρουσιάζονται τα διάφορα θέματα που απαρτίζουν τα δέκα τυποποιημένα συμβολικά σκηνικά. Τα πρώτα τρία συνθέτουν την “βασική εκπαιδευτική μέθοδο”, η οποία θα σχολιαστεί λεπτομερώς αργότερα.
1. Το σημείο έναρξης της κάθε συνεδρίας είναι ένα λιβάδι. Η συμβολική σημασία του λιβαδιού είναι πολλαπλή. Μπορεί να αντιπροσωπεύει μια νέα αρχή ή μπορεί να αποτελεί την οθόνη, πάνω στην οποία προβάλλονται η παρούσα διάθεση και τα πιο πιεστικά προβλήματα. Επίσης, μπορεί να αντιπροσωπεύει τον κήπο της Εδέμ, ο οποίος ενδέχεται να συνδέεται έντονα με την συναισθηματική ζωή κάποιου, όπως την φύση της σχέσης μητέρας – παιδιού.
2. Το δεύτερο θέμα σχετίζεται με την ορειβασία ενός βουνού και την περιγραφή της θέας του τοπίου. Προκειμένου να διευκολυνθεί η εκδήλωση της δεύτερης αυτής βασικής φαντασιωτικής κατάστασης, ο ασθενής καλείται να αναζητήσει κάποιο μονοπάτι στο λιβάδι. Ο θεραπευτής προτείνει, ότι καθώς ακολουθεί το μονοπάτι θα οδηγηθεί σε ένα δάσος, στους πρόποδες ενός βουνού. Ο ασθενής τότε, καλείται να διασχίσει το δάσος, να ανέβει το βουνό και να περιγράψει την θέα από την κορυφή. Αυτή η συμβολική κατάσταση σχετίζεται με τα αισθήματα του ασθενή ως προς την ικανότητά του να κυριαρχεί στις καταστάσεις της ζωής του και με την επιτυχία στην επαγγελματική του καριέρα. Ακόμη, ίσως, να αφυπνίσει καταπιεσμένες επιθυμίες για εξαίρετα επιτεύγματα και φήμη. Σε αυτή την σύνδεση, ο Kornadt (15) έχει δείξει ότι το ύψος του βουνού, που φαντάζεται κάποιος, είναι ανάλογο του επιπέδου της φιλοδοξίας του.
Από ψυχαναλυτικής σκοπιάς το βουνό, μπορεί να ερμηνευθεί ως ένα φαλλικό σύμβολο. Ως τέτοιο, θα μπορούσε να συσχετισθεί με την εσωτερικευμένη εικόνα του πατέρα. Σε αυτή την περίπτωση το θέμα του βουνού μπορεί, επίσης, να αφυπνίσει προβλήματα ανταγωνισμού. Για παράδειγμα:
Ένας ασθενής με μακρύ ιστορικό ΙΔΨ νεύρωσης οραματίστηκε ένα υπερβολικά ψηλό βουνό, 24.000 πόδια υψόμετρο. Φαντάστηκε τον εαυτό του να στέκεται στην κορυφή, περιτριγυρισμένος από πάγο και χιόνι. Ήταν μόνος του και ανίκανος να κατέβει κάτω. Ο ασθενής ήταν ένας γιατρός, ο οποίος είχε συχνά ονειροπολήσει ότι ήταν μια διαπρεπής ευφυΐα, όπως ο Αϊνστάιν.
Όταν ο ασθενής φαντασιώνεται τον εαυτό του να έχει φτάσει στην κορυφή του βουνού, τού ζητείται να περιγράψει ακριβώς αυτό που βλέπει. Η διαδικασία αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ελεγχθεί η πορεία τη θεραπείας. Για παράδειγμα, στην έναρξη της θεραπείας ο ασθενής, ίσως διαπιστώσει ότι η θέα του μπλοκάρεται από πολύ ψηλά βουνά ή από κάποιο βαθύ δάσος. Αντίθετα, προς το τέλος της θεραπείας, οι ασθενείς τείνουν να μετατρέπουν την θέα σε ευχάριστο τοπίο με ποτάμια, λόφους, χωριά, κωμοπόλεις ή πόλεις. Ίσως, δουν τον εαυτό τους να στέκεται στην κορυφή του βουνού, παρακολουθώντας την κίνηση στους δρόμους ή παρακολουθώντας εποικοδομητικές ανθρώπινες δραστηριότητες στην εξοχή.
3. Η τρίτη βασική φαντασιωτική κατάσταση είναι να ακολουθήσει ένα ρυάκι, που ρέει προς τα επάνω, προς την πηγή του, ή προς τα κάτω, προς τον ωκεανό. Αφού επιστρέψει στο λιβάδι, μετά από το ταξίδι του στο βουνό, ή ίσως στην επόμενη συνεδρία, ζητείται από τον ασθενή να κοιτάξει γύρω του στο λιβάδι και να βρει ένα ρυάκι. Αφού το περιγράψει, ίσως αποφασίσει εάν προτιμά να ακολουθήσει την ροή του νερού προς τα κάτω, στον ωκεανό, ή να ακολουθήσει την ροή του νερού προς τα πάνω, προκειμένου να βρει την πηγή του ρυακιού.
Το ρυάκι, ενδεχομένως να συμβολίζει την ροή της φυσικής ενέργειας και την δυνατότητα για συναισθηματική ανάπτυξη. Στους νευρωσικούς ασθενείς το φαντασιωσικό ρυάκι δεν ρέει ποτέ προς τον ωκεανό χωρίς εμφανή σημάδια από εμπόδια. Η ροή μπορεί να χαθεί σε μια μεγάλη τρύπα στο έδαφος, το νερό μπορεί να διαποτίσει έναν τοίχο ή μπορεί απλά να εξαντληθεί. Αυτά τα ποικίλα σήματα μπορούν να ερμηνευτούν ως σημάδια αντίστασης. Εάν ο ασθενής βοηθηθεί, ώστε να εστιάσει σε αυτά, ενδέχεται να αφυπνιστούν δυσάρεστα αλλά χρήσιμα αισθήματα. Αυτά με την σειρά τους μπορεί να οδηγήσουν σε μια βαθύτερη γνώση, σχετικά με την ανικανότητά του να χαρεί την ζωή και να αναπτύξει τα ταλέντα του.
Η σημασία της πηγής είναι γνωστή από τα παραμύθια και την μυθολογία. Δροσερό νερό που αναβλύζει από την γη μπορεί να δροσίσει τον εξαντλημένο ταξιδιώτη. Παρόμοια, είναι ευεργετικό για τους ασθενείς να φαντασιώνουν, κατά τη διάρκεια της ονειροπόλησής τους, ότι πίνουν τα φαντασιωσικά νερά και ότι κάνουν μπάνιο με αυτά. Μπορούν, επίσης, να επωφεληθούν με το να τρίβονται με αυτά στα πονεμένα μέρη του σώματός τους, όπως για παράδειγμα να τρίβουν με νερό την περιοχή της καρδιάς, σε περίπτωση καρδιακής νεύρωσης, ή το μέτωπο, σε περίπτωση ημικρανίας. Αφού το άτομο έχει φαντασιωθεί ότι διαποτίζεται από το νερό, μπορεί να συνεχίσει φαντασιώνοντας τον εαυτό του να κάνει μπάνιο μέσα σε αυτό, για όσο χρονικό διάστημα επιθυμεί. Από ψυχαναλυτική άποψη, η φαντασιωσική συμβολική επίσκεψη του ασθενή στην πηγή μπορεί να ιδωθεί ως ένα σύμβολο της επιστροφής στην αρχαϊκή σχέση μητέρας-παιδιού. Μπορεί να έχει και τις δύο παρακάτω ιδιότητες, την στοματική και την μητρική. Η φαντασίωση αυτή χρησιμοποιείται σκόπιμα στην θεραπεία ως μία περίσταση “παρακινούμενης παλινδρόμησης στην υπηρεσία του εγώ”. Εάν ο ασθενής βιώσει έντονα την εμπειρία μιας καλής και δροσερής πηγής, τότε θα αποκομίσει θετικά αποτελέσματα, όπως το να ανακουφιστεί από τα συμπτώματά του, καθώς και να βελτιωθεί η διάθεσή του. Η θεραπευτική αυτή αρχή, που λαμβάνει χώρα στην συγκεκριμένη συμβολική εικόνα, ονομάζεται η αρχή των μαγικών υγρών (7) και ανήκει στην προαναφερθείσα ομάδα των τεχνικών που χρησιμοποιούνται στο Κ.Β.Ε.
Οι τρεις αυτές βασικές εικόνες, του λιβαδιού, του βουνού και του ρυακιού, παράλληλα με τις οδηγίες που δίνονται στον ασθενή, αποτελούν τα βασικά εργαλεία αυτής της μεθόδου. Η επαναλαμβανόμενη εκπαίδευση στο Κ.Β.Ε. χρησιμοποιώντας αυτές τις εικόνες δίνει την δυνατότητα στον εκπαιδευόμενο θεραπευτή να εξασκηθεί στις απλούστερες μορφές της θεραπείας από την πρώτη στιγμή.
4. Η αμέσως επόμενη εικόνα με την οποία καλείται να ξεκινήσει ο ασθενής, είναι το σπίτι, το οποίο συμβολίζει το άτομο. Αυτό, μπορεί να εμφανιστεί αυθόρμητα κατά την διάρκεια των φαντασιωσικών περιπάτων στην εξοχή, ή κατόπιν υποδείξεως του θεραπευτή προς τον ασθενή να οραματιστεί ένα σπίτι κοντά στο λιβάδι. Σύμφωνα με τον Freud, το σπίτι συμβολίζει την προσωπικότητα του ατόμου. Ο ασθενής προβάλει όλους τους φόβους και τις επιθυμίες του σε αυτό. Εάν, για παράδειγμα ο ασθενής φαντασιώσει ένα κάστρο, υποδηλώνει με τον τρόπο αυτό τις πολύ φιλόδοξες, μεγαλειώδεις προσδοκίες που έχει από την ζωή. Από την άλλη μεριά, εάν φαντασιώσει μια μικρή καλύβα, αυτό, ίσως, να υποδηλώνει πολύ χαμηλή αυτοπεποίθηση. Πολύ σημαντικά, από δυναμικής άποψης, είναι τα εσωτερικά μέρη του σπιτιού, που ανακαλύπτει ο ασθενής με την είσοδό του μέσα σε αυτό: η αποθήκευση του φαγητού στην κουζίνα και το ψυγείο, ο εξοπλισμός της τουαλέτας, οι κλίνες και κυρίως η παρουσία διπλών ή μονών κρεβατιών, το περιεχόμενο στις ντουλάπες. Μία γυναίκα ασθενής, ίσως να βρίσκει συχνά τα ρούχα της αποθηκευμένα πολύ κοντά με αυτά του πατέρα της. Παρόμοιας σημασίας είναι το κελάρι και η σοφίτα, καθώς συνδέονται με παιδικές αναμνήσεις, όπως παιχνίδια ή οικογενειακά άλμπουμ. Τα τελευταία μπορεί να οδηγήσουν σε συγκεκριμένα παιδικά βιώματα, κάτι που φαίνεται στην παρακάτω περίπτωση:
Μια 24χρονη γυναίκα, με έντονους ψυχογενείς πονοκεφάλους, παραπέμπεται για θεραπεία. Στο κελάρι του φαντασιωσικού της σπιτιού βρήκε ένα παλιό σεντουκάκι. Όταν της ζητήθηκε να το ανοίξει, είδε ένα παλιό, μαύρο παλτό και δύο παλιά παντελόνια κάτω από αυτό. Συνειδητοποίησε έγκαιρα ότι σε ηλικία 14 χρονών είχε ένα παρόμοιο παλτό και ότι τα παντελόνια αυτά ανήκαν στον πατέρα και τον παππού της αντίστοιχα. Η γυναίκα είχε στην πραγματικότητα μια στενή σχέση με τον παππού της, όταν οι γονείς της χώρισαν. Η αυθόρμητη αυτή αντιπαράθεση των δικών της ρούχων με αυτά του πατέρα της και του παππού της χρησίμευσαν για να διαφωτίσουν και να επιλύσουν ένα οιδιπόδειο πρόβλημα.
5. Η πέμπτη βασική εικόνα είναι αυτή ενός στενού συγγενή. Ο θεραπευτής μπορεί να προτείνει στον ασθενή να φαντασιωθεί ένα στενά συνδεδεμένο μ’ αυτόν πρόσωπο, καθόσον βρίσκεται στο λιβάδι. Ο ασθενής τότε, καλείται να παρατηρήσει αυτό το άτομο από απόσταση, να περιγράψει την συμπεριφορά του και να παρατηρήσει κυρίως την στάση του προς αυτόν, καθώς αυτό το άτομο θα τον πλησιάζει. Πρόσωπα στενά συνδεδεμένα με τον ασθενή, όπως ο πατέρας ή η μητέρα, μπορεί να παρουσιαστούν με τα πρόσωπά τους, όπως είναι στην πραγματικότητα ή συμβολικά, σαν ένας ελέφαντας ή μια αγελάδα. Επίσης, μπορεί κάποιος να φαντασιώσει το αφεντικό του, τον/την σύζυγο, τον/την αδελφή του, ή άλλα σημαντικά πρόσωπα.
Υπάρχουν περιπτώσεις, στις οποίες ένας φαντασιωσικός πατέρας μπορεί να φωνάξει στον ασθενή, κάποιο άλλο άτομο να αγνοήσει την ύπαρξη του ασθενούς ή ακόμα ο πατέρας να χαιρετήσει φιλικά τον ασθενή με ένα “Γειά!”. Όλα αυτά αποτελούν χρήσιμες ενδείξεις της ποιότητας των συναισθηματικών σχέσεων του ασθενούς. Η πατρική και η μητρική φιγούρα μπορεί να είναι κρυμμένες πίσω από συμβολικές φιγούρες, όπως ενός ελέφαντα ή μιας αγελάδας. Αυτό βοηθάει στο να αποφευχθούν οι αντιστάσεις, που φυσιολογικά θα δημιουργούνταν, στην περίπτωση που ο ασθενής ρωτιόνταν ανοιχτά για τους γονείς του. Μια περίπτωση ασθενούς γύρω στα 50, φαντασίωσε έναν ελέφαντα να την πλησιάζει, καθώς ήταν ξαπλωμένη στο γρασίδι. Ο ελέφαντας έβαλε το πόδι του πάνω στο στήθος της και εκείνη αντέδρασε με ανησυχία και πιάσιμο της ανάσας της. Ο θεραπευτής επέμεινε στο να ανεχτεί η ασθενής του αυτή την άβολη κατάσταση και να την ζήσει. Η φαντασίωσή της αυτή συμβόλιζε ένα τραυματικό γεγονός στην ηλικία των 13, όταν ο πατέρας της άγγιξε τα στήθη της ενώ αυτή κοιμόταν, σχολιάζοντας το ελκυστικό της κορμί στην μητέρα της.
6. Ίσως ζητηθεί από τον ασθενή να φαντασιώσει παραστάσεις, οι οποίες να αποσκοπούν στην αφύπνιση σεξουαλικής συμπεριφοράς και συναισθήματος. Σε μια ασθενή, της ζήτησα να φαντασιώσει ότι κάνει έναν μεγάλο περίπατο στην εξοχή μόνη της, ή, ότι ίσως χάλασε το αυτοκίνητό της σε κάποιον έρημο δρόμο, μακριά από το σπίτι της. Σε οποιοδήποτε συμβάν, την πλησιάζει κάποιο άγνωστο αυτοκίνητο και της προσφέρεται από τον οδηγό να την πάρει μαζί του.
Υπάρχουν αμέτρητες πιθανές εκβάσεις της αρχικής εικόνας: α) Να μην την πλησιάσει κανένα αυτοκίνητο, β) να την πλησιάσει ένα μικρό αγόρι οδηγώντας ένα παιδικό αυτοκινητάκι, γ) ο οδηγός να είναι γυναίκα, δ) το αυτοκίνητο να σταματήσει αλλά όταν η ασθενής επιχειρήσει να επιβιβαστεί αυτό να εξαφανιστεί, ε) Ο οδηγός του αυτοκινήτου να προδιατίθεται σεξουαλικά απέναντι στην ασθενή και να οδηγήσει το αυτοκίνητο σε ένα δάσος και η ασθενής να φοβηθεί.
Για τους άντρες ασθενείς έχω επιλέξει το βολικό σύμβολο μιας άγριας τριανταφυλλιάς παρμένη από το ποίημα του Goethe, “Sah em Knab’ ein Roeslein stehn”. Η βασική κατάσταση συνίσταται στην πρόταση του θεραπευτή προς τον ασθενή να δει μια άγρια τριανταφυλλιά σε κάποια γωνιά του λιβαδιού και στη συνέχεια να την περιγράψει.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί εάν η άγρια τριανταφυλλιά είναι μικρή ή μεγάλη, εάν τα τριανταφυλλάκια της είναι “αυτά τα γλυκά, όμορφα, μικροσκοπικά λευκά λουλουδάκια”, όπως χαρακτηριστικά το έθεσε ένας νεαρός σε ηλικία ασθενής, ή εάν είναι βαθιά, κόκκινα και πλήρως ανθισμένα. Η βασική άσκηση εδώ είναι ο ασθενής να μαζέψει, μετά από υπόδειξη του θεραπευτή, ένα τριαντάφυλλο, με σκοπό να το μεταφέρει σπίτι, και συγκεκριμένα να το τοποθετήσει μέσα σε ένα βάζο πάνω στο γραφείο του. Ο νεαρός αυτός άνδρας, αρνήθηκε να κόψει κάποιο άνθος, διαμαρτυρόμενος ότι ήταν κρίμα να κόψει ένα τόσο μικρό και όμορφο λουλούδι. Αντίθετα, ένας άλλος, ηλικιωμένος ασθενής έκοψε τόσο βιαστικά το τριαντάφυλλο που τρυπήθηκε από τα αγκάθια του.
7. Η έβδομη βασική κατάσταση είναι το λιοντάρι, το οποίο ο ασθενής εύκολα μπορεί να φαντασιωθεί, όταν του ζητηθεί. Μπορεί να το φανταστεί μέσα σε ένα στενό κλουβί, στη ζούγκλα ή στην έρημο.
Το λιοντάρι αποτελεί χρήσιμο εργαλείο, καθώς δείχνει στον ασθενή τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται τις επιθετικές του τάσεις. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, ζητάω από τον ασθενή να φαντασιώσει ένα άτομο που αντιπαθεί πάρα πολύ. Στην συνέχεια του ζητάω να φαντασιώσει ότι το άτομο αυτό και το λιοντάρι έρχονται αντιμέτωποι, πρόσωπο με πρόσωπο. Καλείται τότε, να παρατηρήσει και να περιγράψει την συμπεριφορά του λιονταριού.
Ήταν κάποτε ένας έμπορος, ο οποίος παρόλο που ήταν υγιής, έπασχε από καρδιακή νεύρωση και από διάφορες ενοχλήσεις στο στομάχι λόγω λαχανικών. Η έναρξη των συμπτωμάτων αυτών σημειώθηκε αφότου ένας αντιπαθητικός πελάτης του είχε δώσει μια ελαφριά μπουνιά στο στομάχι. Ένα χρόνο αργότερα, ο ασθενής, εξακολουθούσε να νιώθει ανίκανος να εργαστεί. Στην προσπάθειά μου να τον βάλω να φανταστεί ότι το λιοντάρι του έρχεται αντιμέτωπο με τον αντιπαθητικό πελάτη του, το λιοντάρι συμπεριφέρθηκε όπως ένας φοβισμένος σκύλος, που συνεχώς μίκραινε μέχρι που ξάπλωσε στα πόδια του πελάτη. Μέχρι το τέλος της θεραπείας η εικόνα αυτή είχε αλλάξει. Τώρα το λιοντάρι ήταν σε θέση να επιτεθεί και να καταβροχθίσει τον εχθρικό πελάτη. Είχε πλέον, αναπτύξει ένα ισχυρό αίσθημα αυτοδυναμίας και δεν ένιωθε σαν ένα φοβισμένο σκυλί. Η θεραπεία διήρκησε 25 ώρες, ενώ δεν σημειώθηκαν ξανά παρόμοια συμπτώματα για τα επόμενα 6 χρόνια.
8. Στην όγδοη βασική κατάσταση ο ασθενής φαντασιώνει ένα άτομο, το οποίο να αντιπροσωπεύει το ιδανικό του “εγώ”. Αυτό επιτυγχάνεται ζητώντας από τον ασθενή να πει γρήγορα το όνομα ενός ατόμου του ιδίου φύλου με αυτόν και μετά να φανταστεί ένα άτομο, το οποίο θα μπορούσε να φέρει αυτό το όνομα. Συνηθίζεται ο ασθενής να φαντασιώνει το άτομο το οποίο θα ήθελε να είναι. Η άσκηση αυτή βοηθάει τον ασθενή να επιλύσει το πρόβλημα της ταυτότητας.
9. Συγκεκριμένες φαντασιωσικές εικόνες διευκολύνουν την εμφάνιση συμβολικών μορφών, που αντιπροσωπεύουν βαθιά απωθημένο ψυχικό υλικό. Τέτοιες μορφές, συνήθως του ίδιου φύλου με του ασθενή, ενδέχεται να αναδυθούν κοιτάζοντας μέσα στο σκοτεινό δάσος ή ακόμα κοιτάζοντας το σκοτεινό άνοιγμα μιας σπηλιάς, το οποίο αποκαλύπτει ακόμα πιο βαθύ καταπιεσμένο υλικό. Αυτές οι μορφές μπορεί να είναι μια μάγισσα, ένας γίγαντας, ή παρόμοια τέτοια τρομακτικά πλάσματα και συμβολίζουν τα υποσυνείδητα νευρωσικά μοτίβα των ασθενών, τα οποία συνδέονται με τις συναισθηματικές τους εκδηλώσεις.
Προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η βασική κατάσταση, ο ασθενής θα πρέπει να φαντασιώσει ότι είναι κάπου κρυμμένος και σε καλή απόσταση από το δάσος ή την σπηλιά. Όταν εμφανιστεί το πλάσμα, ο ασθενής καλείται να το παρατηρήσει προσεχτικά και να το περιγράψει. Οι δύο αυτές καταστάσεις έχουν την ικανότητα να αφυπνίσουν σημαντικές συμβολικά φιγούρες. Ξεπηδώντας από τα σκοτεινά βάθη του δάσους, που συμβολίζει το υποσυνείδητο, οι φιγούρες αυτές είναι γενικά αυθόρμητες εκδηλώσεις του βαθιά απωθημένου, κάποιες φορές αρχαϊκού, ενστικτώδους υλικού.
10. Στην δέκατη βασική κατάσταση, ο ασθενής καλείται να φανταστεί έναν βάλτο σε κάποια γωνιά του λιβαδιού, μέσα από τον οποίο θα αναδυθεί η μορφή ενός βατράχου, ενός ψαριού, ενός φιδιού, ή κάποιου ανθρώπου. Η μορφή αυτή συμβολίζει το βαθιά απωθημένο και κάποιες φορές αρχαϊκά ενστικτώδες υλικό, που αφορά στην σεξουαλική ορμή και τα παράγωγά της (6). Οι συμβολικές αυτές μορφές μπορεί να είναι ζώα ‘‘φορτωμένα’’ με συναισθηματικές εκδηλώσεις, τα οποία, σύμφωνα με την θεωρία του Jung, θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως αρχέτυπα. Επειδή ο ασθενής ενδέχεται να φοβάται πολύ αυτή την μορφή, ο θεραπευτής θα πρέπει να έχει εμπειρία στον χειρισμό και τον έλεγχο αυτών των καταστάσεων, όπως επίσης θα πρέπει να γνωρίζει πώς να προστατέψει τον ασθενή από κάποιο βίαιο ξέσπασμα ανησυχίας. Σε αυτή την περίπτωση, δύο είναι οι τεχνικές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν: η αντιπαράθεση του συμβόλου, ή τροφή, οι οποίες θα περιγραφούν αργότερα.
Εδώ θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι ενδέχεται να υπάρξουν ολέθριες συνέπειες, εάν η τεχνική αυτή δεν χρησιμοποιηθεί προσεχτικά. Προς αποφυγή, λοιπόν, αυτού, ο πιο απλός τρόπος χειρισμού των αναδυόμενων αυτών μορφών από τον φαντασιωσικό βάλτο, ή δάσος του ασθενή, είναι απλά να αφήσουμε την μορφή να αναδυθεί. Τα ξύλα (από το δάσος) και η γη (από τον βάλτο) αποτελούν εξαιρετικά σύμβολα του ασυνειδήτου, επομένως η ανάδυση αυτών των μορφών στην επιφάνεια ισοδυναμεί με την ανάδυση στο συνειδητό επίπεδο. Αυτό γενικά, είναι μια θεραπευτική διαδικασία.
Παρά το ότι έχω μάθει πολλά για τον συμβολισμό από την σχολή του Jung, δεν βλέπω κανέναν λόγο να υιοθετήσω, την κατά κάποιο τρόπο, μυστικιστική θεωρία του, από την στιγμή που υπάρχει ένα επαρκές θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο είναι περισσότερο ‘‘προσγειωμένο’’. Η εμπειρία μου συγκλίνει με τα ευρήματα του Boss (17), ο οποίος πιστεύει ότι αυτά τα αρχαϊκά, φορτισμένα με συναίσθημα σύμβολα, τα οποία μπορούν να αναδυθούν κατά την επαγωγή σε μια βαθιά παλινδρόμηση, μπορούν να ερμηνευθούν σε σχέση με συναισθηματικές εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας, οι οποίες χαρακτηρίζονται από αξιοσημείωτη ένταση. Η άποψη αυτή υποστηρίζεται από τις εμπειρίες του Κ.Β.Ε., στις οποίες αρχαϊκά σύμβολα, όπως φίδια, ψάρια και λοιπά, μεταλλάσσονται διαρκώς κατά την διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας, σύμφωνα με τις αρχές της φυλογενετικής ανάπτυξης. Στο τέλος της αλυσίδας της μετάλλαξης και εκεί που τελικά καταλήγει, εμφανίζεται η μορφή κάποιου στενά συνδεδεμένου προσώπου, όπως ο πατέρας ή η μητέρα του ασθενούς (6). Μια καλά σχεδιασμένη μελέτη της διαδικασίας αυτής έχει ήδη ξεκινήσει.
Β. Οι πέντε Γενικές Μέθοδοι για το Κ. Β. Ε.
Για την αποτελεσματική χρήση αυτών των συμβόλων επιστρατεύω τις πέντε προαναφερθείσες γενικές μεθόδους. Πρόκειται για διαφορετικές μεθόδους, οι οποίες μπορούν να συνδυαστούν ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε περίπτωσης.
1. ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΠΡΩΤΕΣ ΑΡΧΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟ ΚΟΙΝΟΥ ΤΟΥΣ ΧΡΗΣΗ ΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ
Η τεχνική αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τους ασθενείς εκείνους, που είναι ανίκανοι να ελευθερώσουν την φαντασία τους, ώστε να δημιουργήσουν ελεύθερα συνειρμούς με εικόνες. Στο μεγαλύτερο μέρος, πρόκειται για ασθενείς που είτε είναι χαμηλού μορφωτικού επιπέδου είτε πολύ μορφωμένα, διανοούμενα άτομα, που έχουν, όμως, μικρή επαφή με τα συναισθήματά τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις η διαδικασία επιβάλει ο ασθενής να φαντασιώσει και να περιγράψει τα πρώτα τρία θέματα: το λιβάδι, το βουνό και το ρυάκι. Η επαναληπτική αυτή διαδικασία, κατά την οποία χρησιμοποιούνται τα λιγότερο προκλητικά σύμβολα, λειτουργεί ως εκπαίδευση τόσο για τον ασθενή όσο και για έναν άπειρο θεραπευτή, καθώς για τον τελευταίο δεν απαιτείται κάποιο ειδικό προσόν ή κατανόηση του συμβολισμού. Ωστόσο, κάποιος βαθμός ενσυναίσθησης και ευαισθησίας είναι απαραίτητα. Η βασική μέθοδος εκπαίδευσης μπορεί να λειτουργήσει σαν το πρώτο σκαλί για την εισαγωγή της μεθόδου μας στον ασθενή και στον εκπαιδευόμενο.
2. Η ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ: ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΠΡΟΒΟΛΗ ΣΥΜΒΟΛΟΥ (ISP)
Τα δέκα βασικά θέματα λειτουργούν, επίσης, και ως κινηματογραφικές οθόνες για ψυχοδιαγνωστικούς σκοπούς. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, υποκαθιστούν τις εικόνες ενός προβολικού τεστ, όπως το Thematic Apperception Test για παράδειγμα. Το πρώτο θέμα, το λιβάδι, είναι αρκετά ασαφές, ώστε να επιτρέπει κάθε είδους παραλλαγή. Έτσι, ο καθένας έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει το προσωπικό του λιβάδι. Αργότερα, ζητείται από τον ασθενή, να περιγράψει λεπτομερώς το λιβάδι του. Μπορεί ακόμα να ζωγραφίσει μια εικόνα ή να σχεδιάσει έναν χάρτη που να το απεικονίζει.
Η αυστηρώς διαγνωστική μέθοδος, η τεχνική ISP, διεξάγεται ως μια προβολική δοκιμασία, και διαφέρει από την θεραπευτική διαδικασία στους στόχους της και στην φύση των απαντήσεων που δίνονται. Όλες οι σχετικές βασικές καταστάσεις εξερευνώνται η μία μετά την άλλη σε σύντομο χρονικό διάστημα. Η μέθοδος ISP μπορεί να διαρκέσει από μία έως τρεις συνεδρίες.
Ελέγχονται τα παρακάτω σημεία:
Α) Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των διαφορετικών θεμάτων, όπως το λιβάδι, το βουνό, η αγριοτριανταφυλλιά, το σπίτι.
Β) Οι παράγοντες που διευκολύνουν την εξέλιξη στις συγκεκριμένες καταστάσεις, όπως όταν ο ασθενής καλείται να ακολουθήσει το ρυάκι ή να σκαρφαλώσει το βουνό.
Γ) Καταγράφονται οι ασύμβατες καταστάσεις, όπως για παράδειγμα, η ύπαρξη ταυτόχρονα δύο εποχών στο τοπίο του ασθενή ή η απουσία φαγητού από το ψυγείο του σπιτιού.
Δ) Η φύση των αναδυόμενων συμβολικών μορφών και η συμπεριφορά τους, η οποία μπορεί να ελεγχθεί ζητώντας από τον ασθενή να πλησιάσει τις μορφές και να περιγράψει τα συναισθήματά του.
Θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι η διαγνωστική μέθοδος διαφέρει από την θεραπευτική διαδικασία. Στη διαγνωστική μέθοδο χρειάζεται ένας πλούτος φαντασιωσικού περιεχομένου. Για να επιτευχθεί αυτό, ο θεραπευτής, θα πρέπει να καθοδηγήσει γρήγορα τον ασθενή μέσα από μια ποικιλία φαντασιωσικών καταστάσεων. Αυτή η ταχύτητα έχει την τάση να αποτρέπει την δημιουργία έντονων συναισθημάτων σε σχέση με τις διάφορες διαγνωστικές εικόνες. Αντιθέτως, όταν κάποιος βρίσκεται σε θεραπεία χρειάζεται τα σημαντικά και βαθύτερα συναισθήματα, τα οποία εκδηλώνονται μόνο σταδιακά και σε σχέση με έναν πιο αργό ρυθμό φαντασίωσης. Επειδή αυτό απαιτεί χρόνο, ο θεραπευτής σφάλει σε περίπτωση που αναγκάσει τον ασθενή να φαντασιώσει γρήγορα την μια εικόνα μετά την άλλη.
Όταν το Κ.Β.Ε. χρησιμοποιείται για θεραπευτικούς λόγους, η διαγνωστική προσέγγιση εμπλέκεται πάντα με φυσικό τρόπο. Ο θεραπευτής, συνεχώς ‘‘διαβάζει’’ και ερμηνεύει τα συμβολικά περιεχόμενα των εμπειριών του Κ.Β.Ε., προκειμένου να τα συνδέσει προσωρινά με τα γνωστά στοιχεία της ζωής και της δυναμικής του ασθενή. Ένα από τα πιο συναρπαστικά σημεία του Κ.Β.Ε. είναι η δυνατότητα που δίνεται στον θεραπευτή να συνοψίσει τα κύρια δυναμικά και υποσυνείδητα προβλήματα του ασθενή του σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αυτό οφείλεται στην καθαρότητα του συμβολισμού του Κ.Β.Ε. καθώς και στον αυτό-επεξηγηματικό του χαρακτήρα. Υποβάλλοντας τον ασθενή να ονειρευτεί ξανά ένα νυχτερινό όνειρο, μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει το Κ.Β.Ε., ώστε να ελέγξει την σημασία των ονειρικών συμβόλων.
Ένα φαινόμενο που συμβαίνει κατά την διάρκεια του Κ.Β.Ε. και που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο διαγνωστικά, είναι η “κινητή προβολή”, όπως την έχω ονομάσει. Όταν κάποια υπόδειξη ή κάποια ερμηνεία του θεραπευτή σχετίζεται με τη βαθύτερη σημασία, το νόημα της φαντασιωσικής εικόνας του ασθενή, τότε ακολουθεί μια απότομη αλλαγή στην εικόνα. Αυτό, προφανώς συμβαίνει λόγω της ευαισθησίας που παρουσιάζει η φαντασιωτική εικόνα του ασθενή στην παραμικρή συνειδητή ή ασυνείδητη αλλαγή του συναισθήματός του. Εάν ο θεραπευτής για παράδειγμα, φύγει από το δωμάτιο για λίγο κατά την διάρκεια της συνεδρίας του Κ.Β.Ε., η παρούσα κατάσταση μεταβίβασης μπορεί να απεικονιστεί στην φαντασιωτική εικόνα του ασθενή. Αυτές οι “μικροδιαγνωστικές” εκδηλώσεις επηρεάζουν και τις πιο μικρές λεπτομέρειες της θεραπευτικής διαδικασίας. Κατά αυτόν τον τρόπο, το ΚΒΕ μπορεί να χρησιμοποιηθεί προκειμένου να ελεγχθεί η πιθανή επίδραση οποιασδήποτε αυθόρμητης η μελετημένης θεραπευτικής κίνησης στη ψυχή του ασθενή, πριν καν αυτός επιδείξει οποιαδήποτε αλλαγή στη συμπεριφορά του. Τα αποτελέσματα μιας μακροχρόνιας θεραπείας, είτε πρόκειται για τo Κ.Β.Ε., είτε για ψυχανάλυση, είτε για συμβουλευτική, είτε για κάποια άλλη τεχνική, θα
εκδηλωθούν με αλλαγές στην εικόνα του λιβαδιού, στην θέα από τη κορυφή του βουνού καθώς και με αλλαγές στους τρόπους με τους οποίους τα άλλα θέματα δομούνται στην φαντασιωτική εικόνα του ασθενούς (16). Λαμβάνοντας υπόψιν την σταθερότητα των νευρωτικών μοτίβων, τα αποτελέσματα αυτών των ανεπίσημων πειραμάτων, σχετικά με το φαινόμενο αυτό, είναι εξαιρετικά σημαντικά. Ξανά εδώ θα πρέπει να γίνει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στην θεραπευτική εφαρμογή του Κ.Β.Ε και στην χρήση της μεθόδου για διάγνωση (ISP). Όταν η φαντασιωσική εικόνα αφυπνίζεται για διαγνωστικούς σκοπούς, η δυνατότητα να βοηθηθεί ο ασθενής να αναπτύξει έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις έπεται. Στην περίπτωση που η διαγνωστική μέθοδος ISP διεξαχθεί με πιο αργό ρυθμό, ο οποίος ενδείκνυται για θεραπευτικούς σκοπούς, τότε ο ασθενής ενδέχεται να εγείρει αντιστάσεις μέσα στην φαντασιωτική του εικόνα, οι οποίες, στη συνέχεια, ίσως, εμποδίσουν την πορεία της θεραπείας. Επομένως, είναι προτιμότερο για πρακτικούς λόγους, να εξαιρεθεί όλη η διαγνωστική κλίμακα ISP, πριν από την έναρξη της θεραπείας του ΚΒΕ. Επιπλέον, κατά την διάρκεια της θεραπείας είναι προτιμότερο να περιορίζεται η διαγνωστική τάση του θεραπευτή και ο τελευταίος να στηρίζεται στην αυθόρμητα παραγόμενη φαντασιωσική αναπαράσταση του ασθενή. Για να το θέσουμε ωμά, δεν συνίσταται ο πειραματισμός με τον ασθενή.
3. Η ΤΡΙΤΗ ΜΕΘΟΔΟΣ: ΣΥΝΕΙΡΜΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
Η μέθοδος της συνειρμικής αναπαράστασης αποτελεί την πιο αυθόρμητη διαδικασία από όλες (14). Η ευρέως γνωστή διαδικασία του ελεύθερου συνειρμού, σαν ψυχαναλυτική τεχνική, εφαρμόζεται στην φαντασιωσική αναπαράσταση του ασθενή, καθώς αυτός ενθαρρύνεται στην ελεύθερη και αυθόρμητη δημιουργία μιας σειράς από εικόνες. Οι εικόνες αυτές, μπορεί να εμφανιστούν με ή χωρίς συμβολικές μορφές. Στην περίπτωση αυτή ο θεραπευτής κατευθύνει τις παράγωγες φαντασιωτικές εικόνες του ασθενή, ακόμη και αν φαίνεται να γίνονται όλο και πιο τρομακτικές. Αντίστοιχα, δεν παραμερίζει τα βαθύτερα επίπονα περιεχόμενα, όπως συμβαίνει στα αγχωτικά όνειρα. Αυτό που κάνει είναι να βοηθήσει τον ασθενή να δει την φαντασιωσική του εικόνα μέχρι το πικρό της τέλος. Αυτή η ζωηρή εξέλιξη της αναπαράστασης συμβαίνει μόνο στους ασθενείς οι οποίοι είναι καλοί στο να αναπτύσσουν τη φαντασία τους, ή στους ασθενείς που έχουν πείρα στο Κ.Β.Ε. Στις περιπτώσεις αυτές συναντά κανείς συχνά αυτό που εγώ αποκαλώ “ερμηνεία-εαυτού” (αυτό-ερμηνεία) της συμβολικής εικόνας. Αυτό μερικές φορές συμβαίνει καθόσον ο ασθενής βιώνει μια βαθιά και αυθόρμητη παλινδρόμηση ,στην οποία ξαναζεί μια πρώιμη εμπειρία από τα παιδικά του χρόνια. Μερικές φορές οι εμπειρίες αυτές οδηγούν τον ασθενή πολύ πίσω ηλικιακά, μέχρι το πρώτο έτος της ζωής του.
Ο Barolin (18) ερεύνησε την αξία της ηλικιακής παλινδρόμησης στην θεραπεία, η οποία είχε παρατηρηθεί μόνο σε καταστάσεις βαθιάς ύπνωσης (19, 20), ή κατά την διάρκεια μακρόχρονης αναλυτικής θεραπείας. Τα άτομα που έχουν εργαστεί με το Κ.Β.Ε έχουν μάθει πώς να επεκτείνουν την κλίμακα του χρόνου στην συνειρμική θεραπεία. Αυτό επιτυγχάνεται με το να ενθαρρύνω τον ασθενή να συνδέσει τις συμβολικές εμπειρίες του Κ.Β.Ε τόσο με παρελθόντα γεγονότα όσο και με την εδώ και τώρα κατάσταση της ζωής του. Ο κοινός παρανομαστής που συνδέει τις ποικίλες αυτές εικόνες, από διαφορετικές περιόδους της ζωής του ασθενή, είναι η κοινή απόχρωση στο συναίσθημα. Ενόσω ο ασθενής βρίσκεται μέσα σε μια συγκεκριμένη φαντασιωσική κατάσταση, τον ρωτάω τι αισθάνεται και περιμένω από αυτόν να μάθει πώς να βελτιώνει την γνώση του σε σχέση με τα συναισθήματα που “βγαίνουν“ από μέσα του. Για παράδειγμα, ίσως, τον ρωτήσω για την ατμόσφαιρα που επικρατεί σε μια ασυνήθιστη κατάσταση στο λιβάδι, στην κορυφή του βουνού, μέσα στο εξερευνώμενο σπίτι ή κάπου αλλού.
Όταν ο ασθενής βρίσκεται αντιμέτωπος με μια σημαντική συμβολική μορφή, ο θεραπευτής θα πρέπει να βρίσκεται σε ετοιμότητα, ρωτώντας τον για το μήνυμα που δίνουν τα μάτια της μορφής αυτής ή για το αίσθημα που αναδύεται από την έκφραση του προσώπου της. Η σύνδεση μεταξύ του αιτιολογικού υπόβαθρου και του παρόντος νευρωτικού μοτίβου, εντοπίζεται μέσα από την απάντηση του ασθενή στο ερώτημα αν έχει βιώσει ξανά παρόμοιο συναίσθημα, ή έχει δει παρόμοια συναισθηματική έκφραση ματιών ή έκφραση προσώπου, σαν αυτή που βλέπει στην φαντασιωτική του εικόνα. Η λεκτική περιγραφή όλων των λεπτομερειών της εικόνας του, καθώς και ο τόνος των συναισθημάτων που ακολουθούν κατά την εμπειρία του με το Κ.Β.Ε, εξυπηρετούν στην διευκρίνηση των προσυνειδητών περιεχομένων του Κ.Β.Ε, ανεβάζοντας τα στο κατώφλι της συνείδησης. Με την επαναλαμβανόμενη εστίαση στο συγκεκριμένο πρόβλημα ενδέχεται να δημιουργηθεί μια βαθειά εσωτερική γνώση από μέρους του ασθενούς, η οποία μπορεί να εκφραστεί με ένα ξαφνικό “Αχά!”. Στη συνέχεια, προσπαθώ να συνδέσω τις παράγωγες φαντασιωτικές αναπαραστάσεις του ασθενούς με το εδώ-και-τώρα, ρωτώντας τον με ποιον τρόπο η συναισθηματική ποιότητα της εμπειρίας του αντιστοιχεί με κάποια από τα καθημερινά του βιώματα. Εάν οι φαντασιωσικές του αναπαραστάσεις του υπενθυμίζουν την στάση του απέναντι σε κάποιο άτομο ή τα συναισθήματά του τού υπενθυμίζουν κάποιο συγκεκριμένο γεγονός στη ζωή του. Η προσέγγιση αυτή, ίσως, να οδηγήσει σε βαθύτερη επίγνωση της νευρωτικής δομής του χαρακτήρα και ενδεχομένως να αποκαλύψει αντιστάσεις προς την θεραπεία.
Προκειμένου να επιτύχει την εξέλιξη αυτή, ο θεραπευτής θα πρέπει να είναι έμπειρος και ψυχαναλυτικά εκπαιδευμένος. Τόσο στους εξαρτημένους όσο και στους αμυντικούς ασθενείς, οι άμυνες του νευρωτικού χαρακτήρα θα πρέπει να αναλυθούν με την τεχνική αυτή όσο το δυνατό νωρίτερα, καθώς αποτελεί και τον ευκολότερο τρόπο εργασίας με τις αντιστάσεις. Μάλιστα, μπορεί να είναι εξίσου ή ακόμα πιο σημαντική από την ανάλυση της μεταβίβασης στην κλασική ψυχαναλυτική διαδικασία.
Ακολουθεί ένα παράδειγμα που διευκρινίζει την χρήση της νέας τεχνικής:
Κατά την διάρκεια ενός εργαστηρίου στο Κ.Β.Ε, ένας συνάδελφος προθυμοποιήθηκε να υποδυθεί τον ασθενή. Ο συνάδελφος, αντί να αναπτύξει την επιθυμητή καταθυμική εικόνα, οραματίστηκε ένα συμβάν, που του συνέβη κατά το ταξίδι του για το συγκεκριμένο εργαστήριο. Είχε σταματήσει για να επισκεφθεί μία παλιά του ασθενή που έπασχε από νευρική ανορεξία. Η πίστη της ασθενούς σε αυτόν τον συγκινούσε ανέκαθεν. Καθώς, λοιπόν, αυτός βρισκόταν υπό κατάσταση ονειροπόλησης, αναβίωσε την συνάντησή του μαζί της. Τότε του ζήτησα να μου περιγράψει την έκφραση των ματιών του κοριτσιού. Τα μεγάλα της μάτια έμοιαζαν να τον εκλιπαρούν, υποδυκνείοντας ότι ζητάει την βοήθειά του και ότι τον εμπιστεύεται απόλυτα. Αμέσως τον ρώτησα εάν είχε ξαναδεί μάτια με παρόμοια έκφραση. Ύστερα από μια σύντομη παύση, ανέφερε ότι τώρα θυμόταν τις επιληπτικές κρίσεις της μητέρας του, όταν αυτός ήταν μικρό αγόρι. Όταν εκείνη ξυπνούσε από την κρίση, τον κοιτούσε και τα μάτια της εξέφραζαν τα ίδια συναισθήματα, όπως και τα μάτια του κοριτσιού τώρα. Κατά αυτό τον τρόπο, ο άνθρωπος αυτός ανακάλυψε ένα βαθύ κίνητρο για την απόφασή του να γίνει γιατρός.
4. Η ΣΥΜΒΟΛΟΔΡΑΜΑΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ: ΟΙ ΕΞΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΩΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ.
Ο γενικός αυτός όρος εφαρμόστηκε αρχικά στην βασική θεραπευτική μέθοδο του Κ.Β.Ε. Στο κεφάλαιο αυτό, ακολουθεί η περιγραφή των διαφόρων ειδικών τεχνικών, που χρησιμοποιούνται στην συμβολοδραματική ψυχοθεραπεία (7).
Η εμπειρία έχει δείξει ότι όσο λιγότερο ο θεραπευτής κατευθύνει τον ασθενή, όσο πιο λίγες, δηλαδή, υποδείξεις κάνει και όσο λιγότερο παρεμβατικός είναι, τόσο καλύτερη είναι η θεραπεία. Επομένως, οι τεχνικές διαχείρισης που θα αναπτυχθούν παρακάτω χρησιμοποιούνται μόνο σε ενδεδειγμένες περιπτώσεις. Η συμβολοδραματική μέθοδος περιλαμβάνει έξι τεχνικές διαχείρισης, οι οποίες έχουν αποδειχτεί ιδιαίτερα αποτελεσματικές θεραπευτικά. Επιπλέον, σε ειδικές περιπτώσεις οι τεχνικές αυτές χρησιμεύουν ως ψυχολογική αντιστάθμιση σε μια έντονη νευρωτική αντίδραση. Τα διαφορετικά αυτά εργαλεία είναι: ο εσωτερικός καθοδηγητής, η αντιπαράθεση, η τροφή, η συμφιλίωση, η εξάντληση και η εξόντωση και τα μαγικά υγρά.
α. Εσωτερικός οδηγός-βοηθός. Στον ασθενή, θα πρέπει να δίνεται όσο το δυνατόν περισσότερη ευθύνη για την κατεύθυνση και την ταχύτητα της θεραπείας του. Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτή την άποψη, αφήνω τον έλεγχο της πορείας της θεραπευτικής διαδικασίας στον ψυχισμό του ασθενή. Εκεί, (στον ψυχισμό του) φαίνεται να υπάρχει ένας αυθόρμητος εσωτερικός καθοδηγητής, ο οποίος ενεργοποιείται από την μέθοδο του Κ.Β.Ε και επιδρά στην θεραπευτική διαδικασία. Αυτό επιτυγχάνεται ζητώντας από τον ασθενή να αφήσει τον εαυτό του να οδηγηθεί από μία από τις καλές συμβολικές μορφές του, όπως για παράδειγμα, ένα άλογο, έναν ελέφαντα, μια καμήλα, ή κάποιο άλλο ζώο που, ίσως, ιππεύσει ο ασθενής. Οπότε, περιμένουμε, από το ζώο να καθοδηγήσει τον ασθενή. Παρομοίως, περιμένουμε να συμβεί κάτι αντίστοιχο από μια καλή νεράιδα, ή μια περιποιητική μητρική φιγούρα, που το άτομο ενδέχεται να έχει φαντασιωθεί.
Όταν ο ασθενής φαντασιώνει ευγενικές και βοηθητικές μορφές, αυτό είναι ενδεικτικό ότι υπάρχουν απωθημένες παιδικές εμπειρίες μιας θετικής μητρικής φιγούρας. Αυτή η νέα, θετική εξέλιξη μπορεί να ωφελήσει τον ασθενή παρέχοντας του νέα δύναμη, ενώ, εάν πρόκειται για άνδρα ασθενή, η ύπαρξη των θηλυκών αυτών μορφών μπορούν να τον βοηθήσουν να αναπτύξει την αίσθηση της αρρενωπότητάς του. Οι βελτιώσεις θα εμφανιστούν τόσο στα συναισθήματά του όσο και στο περιεχόμενο της φαντασιωσικής του εικόνας.
β. Αντιπαράθεση. Η αντιπαράθεση αποτελεί έναν τρόπο διαχείρισης των αρχαϊκών, συμβολικών μορφών που αναδύονται από το δάσος, την σπηλιά και τον βάλτο. Όταν ένας ασθενής φαντασιώνει ότι ένα μεγάλο φίδι βγαίνει από τον βάλτο και του επιτίθεται, συχνά είναι δύσκολο για τον θεραπευτή αποφασίσει τι να προτείνει. Να του πει να φύγει μακριά, ή να κάτσει εκεί και να παλέψει μαζί του; Καμία από τις δύο αυτές πράξεις δεν βοηθάει θεραπευτικά. Εάν ο θεραπευτής προτείνει στον ασθενή να το βάλει στα πόδια, θα τον ενθαρρύνει να συμπεριφερθεί με δειλία, ενώ εάν του προτείνει να παλέψει με το φίδι, δεν θα ήταν ρεαλιστικό, καθώς δεν μπορεί να γνωρίζει εάν όντως ο ασθενής του είναι σε θέση να το εξουδετερώσει. Η αντιπαράθεση είναι μια πολύ δυνατή εναλλακτική, ενώ εμμέσως αποτελεί και μια πολύ ενεργητική τεχνική. Η χρήση της απαιτεί κάποιο έμπειρο θεραπευτή, που να είναι σε θέση να αντέξει τα συναισθηματικά ξεσπάσματα των ασθενών του. Στην περίπτωση του επιθετικού φιδιού ο θεραπευτής, θα επέμενε να μην το βάλει στα πόδια ο ασθενής αλλά ούτε και να παλέψει μαζί του (αν και το τελευταίο το προτιμούν οι ασθενείς, θα πρέπει, όμως, να αποθαρρύνονται για κάτι τέτοιο, καθώς είναι επικίνδυνο). Αντ’ αυτού, ο θεραπευτής λέει στον ασθενή να παραμείνει εκεί που είναι, ακίνητος, να καταπιέσει το άγχος του και να εφαρμόσει μια πολύ παλιά, μαγική πρακτική: να ακινητοποιήσει το φίδι κοιτάζοντας τα επίμονα στα μάτια. Ο ασθενής ενθαρρύνεται συνεχώς να το κάνει αυτό, σε συνδυασμό με το να παρατηρεί και να περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια την παραμικρή κηλίδα στο κεφάλι του φιδιού, καθώς και τις εκφράσεις του προσώπου του: το στόμα, τα δόντια, τα μάτια την κίνηση, την συναισθηματική ποιότητα της έκφρασης του προσώπου του κ.λπ.
Ένα σημαντικό γνώρισμα της μεθόδου της αντιπαράθεσης με τις τρομακτικές συμβολικές μορφές είναι το επίμονο κοίταγμα στα μάτια. Σκοπός αυτού είναι η ανακάλυψη του μηνύματος που μεταφέρει η ύπαρξη αυτού του πλάσματος και η εξορία του εις το εξής από την ονειροπόληση του ασθενή. Κατά την διάρκεια της αντιπαράθεσης, ο θεραπευτής στηρίζει ενεργά τον ασθενή, ακούγοντας τις περιγραφές του τέρατος, επαναλαμβάνοντας τις παραπάνω οδηγίες για λεπτομερή περιγραφή του και κρατώντας του το χέρι, εάν χρειάζεται, για ηθική συμπαράσταση.
Παρόλο που η διαδικασία της αντιπαράθεσης μπορεί να διαρκέσει από 10 ως 30 λεπτά, κάτι πολύ ξεχωριστό συμβαίνει σε αυτή τη διάρκεια, το οποίο αποτελεί μια αυθεντική μεταμόρφωση. Έτσι, το τρομαχτικό, αρχικά, πλάσμα μπορεί να γίνει αδύναμο και μικρότερο, ενώ μπορεί σύντομα να μεταμορφωθεί σε κάποιο άλλο πλάσμα. Κατά κανόνα, αυτό το νέο πλάσμα ανήκει φυλογενετικά σε ανώτερη αναπτυξιακή κατηγορία από ότι το προηγούμενο. Το φίδι για παράδειγμα, μπορεί να μεταμορφωθεί σε πουλί, αργότερα σε θηλαστικό και τελικά μπορεί να μεταμορφωθεί στην απειλητική μορφή της πεθεράς του ασθενή που στέκεται μπροστά του, υποδυκνείοντας έτσι ότι το αρχικό σύμβολο προερχόταν από την μητέρα. Από ψυχαναλυτικής σκοπιάς, το τελικό αποτέλεσμα της επιτυχούς αντιπαράθεσης είναι η ενδυνάμωση του εγώ.
γ. Τροφή. Η τροφή είναι ο ηπιότερος τρόπος αντιμετώπισης των τρομακτικών μορφών που αναδύονται από το δάσος, την σπηλιά, ή τον βάλτο, αποτελώντας έτσι πιο κατάλληλη τεχνική για τους λιγότερο έμπειρους θεραπευτές. Αποτελεί έναν καλό τρόπο αντιμετώπισης των επιθετικών και επικύνδινων συμβολικών μορφών από τον ασθενή. Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι ένας αγριεμένος γίγαντας βγαίνει από την σπηλιά και θέλει να σκοτώσει τον ασθενή. Τι μπορεί, λοιπόν, να κάνει αυτός; Είναι, ίσως, απίθανο να εφαρμόσει την αρχή της αντιπαράθεσης. Επομένως, του λέω να φαντασιωθεί ότι ταΐζει αυτό το πλάσμα. Φυσικά, η ποσότητα του φαγητού θα πρέπει να είναι επαρκής και ο θεραπευτής να είναι σε ετοιμότητα να προτείνει το είδος και την ποσότητα της τροφής. Στην περίπτωση του γίγαντα, μπορεί να πω στον ασθενή ότι μια συνοδεία από νταλίκες καταφθάνει και ότι η κάθε μία είναι φορτωμένη με πτώματα από βοδινό κρέας. Αυτό που πρέπει, λοιπόν, να κάνει ο ασθενής είναι να ταΐσει τον γίγαντα με όλο αυτό το κρέας. Είναι πιθανόν ο γίγαντας αρχικά να αρνηθεί να φάει. Με την βοήθεια όμως κάποιων υποδείξεων, θα ξεκινήσει να τρώει. Η αμέσως επόμενη εργασία του είναι να τον ταΐσει όσο το δυνατόν περισσότερο. Αυτό σημαίνει, ότι θα πρέπει να ταϊστεί με πολύ περισσότερη ποσότητα φαγητού από όση νομίζουμε. Η υπερδοσολογία αυτή του φαγητού είναι πολύ σημαντική. Αυτό που τυπικά συμβαίνει, είναι ότι ο γίγαντας παύει να είναι επιθετικός, γίνεται μαλθακός, ξαπλώνει και τελικά αποκοιμιέται. Από συμβολικής πλευράς, ο ασθενής μαθαίνει υποσυνείδητα ότι μπορεί να αντιμετωπίσει τρομακτικά κομμάτια της ψυχής του, να τους δώσει την πρέπουσα αναγνώριση και να βρει ένα τρόπο να ζει με αυτά. Επόμενες αντιπαραθέσεις μπορεί να οδηγήσουν σε μεταμορφώσεις του τρομακτικού γίγαντα σε ένα ηπιότερο και πιο καλό σύμβολο.
δ. Συμφιλίωση. Η τεχνική της συμφιλίωσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συμπληρωματικό εργαλείο στις αρχές της αντιπαράθεσης και της τροφής. Αυτά τα τρία λοιπόν μπορούν να συνδιαστούν. Η ουσιαστική σκοπιμότητα της συμφιλίωσης είναι να δημιουργηθεί φιλία με την εχθρική συμβολική μορφή ακουμπώντας την (για παράδειγμα. χαϊδεύοντας την) και δείχνοντας της τρυφερότητα με διάφορους τρόπους. Ο ασθενής, φυσικά, ενδέχεται να αντισταθεί στις υποδείξεις αυτές και να αρνείται να τις φαντασιωθεί. Αρχικά, μπορεί να φοβάται να ακουμπήσει το ζώο και, ίσως, να χρειάζεται μια μικρή παρακίνηση και ενθάρρυνση από τον θεραπευτή. Παρακάτω είναι ένα παράδειγμα που δείχνει αυτές τις τεχνικές:
Ένας 21 χρονος φοιτητής χημείας απέτυχε σε μία σημαντική εξέταση. Όταν εξετάστηκε από κάποιον νεότερο, ως προς την εμπειρία, καθηγητή έδειξε να γνωρίζει καλά το αντικείμενο. Ωστόσο, όταν η εξέταση πραγματοποιήθηκε από τον καθηγητή του, που ήταν ανώτατης βαθμίδας, δεν κατάφερε να αποδώσει το ίδιο, καθώς ήταν ιδιαίτερα ταραγμένος συναισθηματικά. Με επισκέφτηκε αργά το απόγευμα, παραμονή της ημέρας της επανεξέτασης. Γνώριζα την οικογένειά του αρκετά καλά. Είχε έναν πολύ αυστηρό πατέρα, που του είχε δημιουργήσει κάποιες από τις νευρωτικές του δυσκολίες. Συζητώντας την κατάσταση με τον νεαρό επιβεβαιώθηκαν οι υποψίες μου, όταν μου ομολόγησε ότι ο καθηγητής της χημείας ήταν ένας ηλικιωμένος και με αρκετά δυναμική όψη άνδρας, απέναντι στον οποίο ένιωθε αρκετά αμφιθυμικά. Ακολούθησε η κατευθυνόμενη ονειροπόλησή του. Αφού φαντασιώθηκε το λιβάδι, του ζήτησα να κοιτάξει μέσα στο σκοτάδι του δάσους και να περιμένει έως ότου βγει ο καθηγητής του από εκεί. Πρόβαλε έντονη αντίσταση και χρειάστηκε αρκετή ώρα και αρκετές υποδείξεις μέχρι να φανεί ο καθηγητής. Όταν τελικά εμφανίστηκε, αγνόησε παντελώς τον ασθενή, ο οποίος ήταν πολύ ντροπαλός για να τον πλησιάσει και να τον χαιρετήσει. Έπρεπε, λοιπόν, να χρησιμοποιήσω νέες υποδείξεις για να τον ενθαρρύνω. Εν τέλει, προσπάθησε να μιλήσει και να χαιρετήσει μέσω χειραψίας τον καθηγητή του, αλλά ο τελευταίος αντέδρασε αρνητικά. Όταν ο ασθενής ξεκίνησε μια συζήτηση μαζί του, φαινόταν ότι θα τα κατάφερνε τελικά να γίνουν φίλοι. Αυτό, όμως, δεν ήταν αρκετό για να μου διασφαλίσει το αποτέλεσμα που ήθελα, να καταφέρω, δηλαδή, τον νεαρό άνδρα να κάνει καλή δουλειά με την αυριανή του εξέταση. Χρησιμοποίησα, λοιπόν, την τεχνική της τροφής και του είπα να ξεπακετάρει τα πράγματα που θα ήταν απαραίτητα για ένα πραγματικά ευχάριστο πικ νικ. Με την βοήθεια υποδείξεων, έβγαλε από τις τσέπες του σάντουιτς, ένα κοτόπουλο και ένα μπουκάλι καλό κρασί. Προσκάλεσε τον καθηγητή του να φάνε. Ύστερα από κάποιο δισταγμό, αυτός συμφώνησε και πολύ σύντομα οι δυο τους απολάμβαναν το γεύμα τους. Σε αυτό το σημείο ο ασθενής έπρεπε να φαντασιωθεί ότι ταΐζει τον καθηγητή του με υπερβολική ποσότητα φαγητού. Με το πέρας του φαντασιωσικού πικ νικ, ο καθηγητής με τον φοιτητή χωρίστηκαν με καλή διάθεση, γελώντας και χτυπώντας ο ένας τον άλλο ελαφρά στην πλάτη. Όταν τελείωσε η ονειροπόληση, ζητήθηκε από τον ασθενή να επαναλάβει την φάση του ταΐσματος στο σπίτι του πριν κοιμηθεί. Το επόμενο πρωί ήταν αρκετά χαλαρός και δεν ήταν καθόλου συναισθηματικά ταραγμένος κατά την διάρκεια της εξέτασης από τον καθηγητή του. Πέρασε το μάθημα με αρκετά καλό βαθμό.
Χωρίς να μπαίνω σε λεπτομέρειες της θεωρίας, πιστεύω ότι κατάφερα να μεταλλάξω την ισορροπία των αμφιθυμικών συναισθημάτων του ασθενή, που αφορούν στην εικόνα “πατέρας-καθηγητής”, ξεπερνώντας κυριολεκτικά τα εχθρικά συναισθήματα που πρόβαλε ο ασθενής πάνω στο φαντασιωσικό πρόσωπο του καθηγητή. Στην παραπάνω περίπτωση, η εικόνα του τρομακτικού καθηγητή αποτελεί ένα κομμάτι του ασθενή, δηλαδή ένα παράγωγο του ενδοβλημένου πατέρα. Η φαντασιωσική πράξη του να γίνει φίλος με τον καθηγητή, σημαίνει ότι αφομοιώνει αυτή την ενδοβολή που είχε απορριφθεί, είχε αποσχισθεί από την ψυχή του ασθενή και είχε προβληθεί πάνω στον καθηγητή. Η φαντασιωσική αυτή πράξη δηλώνει, επίσης, τον διαχωρισμό αυτού του συγκεκριμένου παράγωγου του πατέρα, δηλαδή του “καθηγητή”, από την πιο ισχυρή ενδοβολή του πατέρα, επιτυγχάνοντας την διαφοροποίηση μεταξύ αυτών των δύο.
ε. Εξάντληση και εξόντωση. Η τεχνική της εξάντλησης και εξόντωσης είναι το πιο επικύνδινο εργαλείο στην διαχείριση του ΚΒΕ και θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο από έμπειρους θεραπευτές. Μπορεί να είναι πολύ ισχυρή και βοηθητική, ωστόσο ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος ο ασθενής να το βιώσει ως επίθεση ενάντια στον εαυτό του. Αυτό, εξαρτάται από το εάν η επιτιθέμενη συμβολική μορφή είναι ένα παράγωγο μιας ενδοβολής ή αυτούσια η ίδια η ενδοβολή..
Μια 34χρονη γυναίκα, εξαιτίας ενός αυτοκινητιστικού ατυχήματος, υπέφερε από υποχονδρία, που την έκανε να αισθάνεται ότι θα πεθάνει σύντομα. Παρόλο που δεν υπήρχε οργανικό πρόβλημα, παρέμενε αδύναμη και δεν σηκωνόταν από το κρεβάτι. Στην φαντασιωσική της αναπαράσταση είδε τον θάνατο να βγαίνει από τον κορμό του δέντρου, πάνω στο οποίο είχε πέσει το αυτοκίνητο του άνδρα της με τον ίδιο οδηγό. Ο θάνατος παρουσιάστηκε έντονα στην ονειροπόλησή της και μέσω υπόδειξης, πιέστηκε (ο θάνατος) να τρέξει στην εξοχή, προκειμένου να τον εξαντλήσει η ασθενής. Όταν αυτός ήθελε να ξεκουραστεί, τον υποχρέωνε να συνεχίζει να τρέχει. Κάποια φορά πήγε να κρυφτεί σε ένα χωράφι με καλαμπόκια, ενώ κάποια άλλη φορά έτρεξε στο σπίτι της ασθενούς, θέλοντας να ξεκουραστεί στον καναπέ της. Φτάνοντας στην αγορά της πόλης χλευάστηκε από τον κόσμο. Τελικά κατέφθασε σε ένα ρέμα και έπεσε μέσα, όπου τα νερά διέλυσαν τα κόκαλά του. Την επόμενη μέρα ο φόβος της ασθενούς για τον θάνατο είχε εξαφανιστεί. Σηκώθηκε από το κρεβάτι και για πρώτη φορά, αφότου αρρώστησε, άρχισε να κάνει δουλειές του σπιτιού.
ζ. Μαγικά Υγρά. Η φαντασιωσική χρήση των μαγικών υγρών έχει ήδη συζητηθεί σε σχέση με την πηγή. Ωστόσο, δεν είναι μόνο η πηγή, στην οποία ο ασθενής μπορεί να απολαύσει το δροσερό νερό. Γνωρίζω κάποια εξαιρετικά παραδείγματα, όπου ο ασθενής επωφελείται από το φαντασιωσικό του μπάνιο στο ρυάκι ή στην θάλασσα. Εκτός από το νερό της πηγής υπάρχουν και άλλα μαγικά υγρά, όπως το γάλα της αγελάδας, το μητρικό γάλα και τα ούρα. Η φαντασιωσική χρήση των διαφόρων αυτών υγρών για την ανακούφιση των σωματικών πόνων θα πρέπει να γίνεται προσεκτικά, καθώς οι αντιδράσεις μπορεί να είναι αμφιθυμικές. Πολλά εξαρτώνται από το αν ο ασθενής νιώθει άνετα με αυτό που πάμε να πετύχουμε σε κάποια δεδομένη στιγμή. Με άλλα λόγια, ο ασθενής πρέπει να καταλάβει και να αποδεχτεί το σκοπό και τον στόχο της θεραπείας.
5. Η ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ
Στην ψυχανάλυση τα παράγωγα του ασθενή είναι δύο διαφορετικών ειδών: Τα νυχτερινά όνειρα, τα οποία ο ασθενής αφηγείται σαν αναμνήσεις κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, και οι ελεύθεροι συνειρμοί ως προς τα περιεχόμενα αυτών των ονείρων. Κάθε ένα από αυτά λαμβάνει χώρα σε διαφορετικούς χρόνους, υπό διαφορετικές συνθήκες και σε διαφορετικά επίπεδα συνείδησης. Η σύνδεση αυτών των κενών εξαρτάται από την ερμηνευτική ικανότητα του ψυχαναλυτή. Αντίθετα, το Κ.Β.Ε. προσφέρει μια πιο ολοκληρωμένη θεραπευτική διαδικασία: η “δουλειά με τα όνειρα”, (ονειροπολήσεις) και “η δουλειά στο ντιβάνι” συνδυάζονται σε μία μόνο συνεδρία. Αυτό επιτρέπει στον ασθενή να βιώσει διαφορετικά επίπεδα συνείδησης κατά την διαδικασία τη συνεδρίας. Υπό την προστασία και την καθοδήγηση του θεραπευτή, ο ασθενής έχει την δυνατότητα να μετακινηθεί πίσω και μπρος μεταξύ εικόνας και σκέψης, μεταξύ συναισθημάτων και κατανόησης, μεταξύ των φόβων του παρελθόντος και των δυνατοτήτων του μέλλοντος.
Έχω την εντύπωση ότι το Κ.Β..Ε. αποτελεί μια πιο αποτελεσματική μέθοδο, επειδή αντιπαραθέτει τα απωθημένα κομμάτια τη προσωπικότητας, τα οποία σχετίζονται με την λειτουργία απώθησης του εγώ, με το πιο ώριμο εγώ. Επίσης, προωθεί την αλληλεπίδρασή τους και με τον τρόπο αυτό ενθαρρύνει μια εποικοδομητική ενοποίηση πρωτογενών και δευτερογενών διαδικασιών. Ο συνδυασμός της ψυχανάλυσης και του Κ.Β.Ε. είναι εξαιρετικά χρήσιμος για την αντιμετώπιση των δύσκολων περιπτώσεων χρόνιων νευρώσεων.
Το Κ.Β.Ε. μπορεί να εφαρμοστεί στην ψυχαναλυτική θεραπεία κατά 2 τρόπους:
α. Ο ασθενής μπορεί να προβεί σε μια σειρά από συνειρμούς με τις διάφορες εικόνες που εμφανίζονται στην ονειροπόληση
β. Το Κ.Β.Ε. μπορεί να χρησιμοποιηθεί όταν κάποιος ασθενής δεν μπορεί να ανακαλέσει και να αφηγηθεί τα όνειρά του ή όταν παρουσιάζονται σημάδια επίμονης αντίστασης.
Στην περίπτωση έντονης και προφανούς αντίστασης ο θεραπευτής και ο ασθενής μπορούν συχνά να αντλήσουν χρήσιμες πληροφορίες για τις αιτίες της αντίστασης μέσω της φαντασιωτικής εικόνας η οποία ξεπηδά αυθόρμητα μέσα στο φαντασιωσικό λιβάδι και στα άλλα τυποποιημένα συμβολικά σκηνικά.
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Το Κ.Β.Ε. είναι μια μέθοδος εντατικής ψυχοθεραπείας, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε συνδυασμό με οποιαδήποτε θεωρητική κατεύθυνση, που αφορά την προσωπικότητα και αναγνωρίζει το υποσυνείδητο κίνητρο, τη σημασία των συμβόλων, την αντίσταση, καθώς και την θεραπευτική σημασία της κινητοποίησης του συναισθήματος. Μέσω υποδείξεων για χαλάρωση, ο ασθενής, ενώ είναι ξαπλωμένος, ενθαρρύνεται να φαντασιωθεί συγκεκριμένα θέματα που υπαγορεύονται από τον θεραπευτή. Η διαδικασία της ονειροπόλησης, τυπικά κινείται σε μια αυθόρμητη κατεύθυνση. Αφυπνίζει έντονα, απωθημένα, συναισθήματα, τα οποία σχετίζονται με τα προβλήματα του ασθενούς. Οι τεχνικές καθοδήγησης και μετασχηματισμού της φαντασιωσικής αναπαράστασης οδηγούν στις επιθυμητές αλλαγές τόσο στο συναίσθημα όσο και στη συμπεριφορά απέναντι στις καταστάσεις της ζωής του.
Το Κ.Β.Ε. έχει εφαρμοστεί με επιτυχία σε ασθενείς με νευρώσεις, ψυχοσωματικά προβλήματα και οριακές καταστάσεις. Αντίθετα, δεν φαίνεται να είναι χρήσιμο στις ψυχώσεις ή στις εξαρτήσεις. Οι ψυχαναλυτικά εκπαιδευμένοι θεραπευτές και αυτοί που είναι ειδικευμένοι στην ερμηνεία των ονείρων, θα βρουν την μέθοδο αυτή ευχάριστη. Για τους εκπαιδευόμενους θεραπευτές μια σύντομη μορφή της μεθόδου είναι πολύ βοηθητική.
Το Κ.Β.Ε είναι κατάλληλο για βραχύχρονη ψυχοθεραπεία, ενώ εξαρτάται ελάχιστα από την ικανότητα του ασθενή να λεκτικοποιήσει με ακρίβεια την συμπεριφορά και τα συναισθήματά του, από ότι στις συμβατικές μεθόδους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Breuer, J. and Freud, S. Studien όber Hysteric. Deuticke, Leipzig & Vienna, 1895.
2. Frank, L. Affektstφrungen. Springer, Berlin, 1913.
3. Kretschmer, B. Medizinische Psychologie. Thieme, Stuttgart, 1922.
4. Leuner, H. Kontrolle der Symbolinterpretation im experimentellen Verfahren. Z. Psychother. Med. Psychol., 4: 201, 1954.
5— Experimentetles katathymes Bilderleben als em klinisches Verfahren der
Psychotherapie. Z. Psychother. Med. Psychol, 5: 186 and 233, 1955.
6— Symbolkonfrontation, em nicht-interpretierendes Vorgehen in der Psychotherapie. Schw. Arch. Neurol. Psychiat., 76: 23, 1955.
7— Symboidrama, em aktives nicht-analysierendcs Verfahren der Psychotherapie. Z.Psychother. Med. Psychol., 7: 221, 1957.
8. Swartley, W. Initiated Symbol Projection. In Psychosynthesis by K. Assagioli. Hobbs, Dorman & Co., New York, 1965.
9. Krojanker. R. Lesiner' Symbolic Drama. Amer. J. Hypn., 9: 56, 1965.
10. Leuner, H. Die Leistunen, Indikationen und Grenzen des Symboidranias. Z Psvchother. Med. Psychol, 10: 46, 1960.
11. Koch. W. Psychotherapeutische Kurzbehandlun somnambuler Fluchtzustδnde mitdem Symboldraina nach Leuner. Praxis Psychother 7: I. 1962.
12. Rechenberger, H.-G. Das Symboldrama in der psychotherapeutischen Praxis: emFaflberjcht. Z. Pcychother, Med. Psychol., 13: 239, 1963.
13. Holfeld, H., and Leuner, H. Der "Vatermord" als zentraler Konflikt einer
psychogenen Psychose. Nervenarzt, 39: 1968.
14. Leuner, H. Das assoziative Vorgehen im Symboldrama. Z. Psychother. Med. Psychol., 14: 196, 1964.
15. Kornadt, H. J. Der Zusainmenhang zwischen aligemeinem Anspruchsniveau und bestimmten Merkmalen bildhafter Vorstellung. Proc. Internat. Congr. Psychol., Bonn, 1960.
16. Leuner, H. Das Landschaftshild als Metapher dynamischer Strukturen. In Arzt im Raum des Erlebens. Speer, E., Ed. J. F. Lehmanns Verlag, Mόnchen, 1959.
17. Boss, M. Herkunft und Wesen des Arc hetypus-Begriffes. Psyche, 4: 584, 19521953.
18. Barolin, G. Spontane Altersregression im Symboldraina und ihre klinische
Bedeutung. Z. Psychot her. Med. Psychol., 11: 77, 1961.
19. Erickson, M. H. and Kubie, L. S. The Successful Treatment of an Acute Hysterical Depression by a Return to a Critical Phase of Childhood. Psychoanal. Quart., 10: 583, 1941.
20. Schncck, J. M. G. Spontaneous Regression to an Infantile Level During SelfHypnosis. J. Genet. Psychol., 86: 183, 1955.
